خورشید گرفتگی یا کسوف زمانی رخ می دهد، که ماه در بین زمین و خورشید قرار گیرد و هر سه این ها بر یک صفحه باشند. در این زمان سایه ماه روی بخشی از زمین می افتد و از دید افرادی که در سایه قرار دارند، قرص خورشید توسط ماه پوشانده می شود.
این اتفاق در زمان ماه نو (آخر ماه قمری) رخ می دهد. (دوره هلالی ماه) در این زمان ماه در بین خورشید و زمین قرار می گیرد. با توجه به اینکه تقریبا هر 29 یا 30 روز یک بار ماه در چنین موقعیتی قرار می گیرد، این سوال بوجود می آید که چرا هر ماه یک خورشید گرفتگی روی نمی دهد؟
در پاسخ به این سوال باید مدار زمین به دور خورشید و ماه به دور زمین را بررسی کنیم. از این بررسی دیده می شود که این دو مدار در یک صفحه نیستند و با هم زاویه حدود 5 درجه دارند. این مطلب باعث میشود که در زمان مقارنه ماه، در اغلب موارد ماه با خط واصل بین زمین و خورشید فاصله داشته باشد و تنها دو یا سه بار در هر سال خورشید گرفتگی روی می دهد.
چرا در زمان خورشید گرفتگی، قرص ماه تقریبا خورشید را می پوشاند؟
زمین در گردش به دور خورشید و ماه در گردش به دور زمین در مدارهای بیضیشکل اما نزدیک به دایره حرکت میکنند. شعاع مدار گردش زمین به دور خورشید (تقریباً ۱۵۰ میلیون کیلومتر) حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از شعاع مدار گردش ماه به دور زمین (تقریباً ۳۸۰ هزار کیلومتر) است و این در حالی است که اندازه واقعی خورشید نیز حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از اندازه واقعی ماه است. این وضعیت باعث شدهاست که اندازه ظاهری ماه و خورشید از دید اهالی کره زمین تقریباً یکسان باشد. (تقریبا 0.5 درجه)
بیضی بودن مدارها، باعث میشود که فاصله زمین تا خورشید در طول زمان تا حد 1.6 ٪ کم یا زیاد شود و فاصله ماه تا زمین در طول زمان تا حد 5.4 ٪ کم یا زیاد شود. این مطلب موجب شدهاست که در زمانهای مختلف، اندازه ظاهری ماه و خورشید کمی تغییر کند و در نتیجه ماه گاهی کوچکتر، گاهی هماندازه و گاهی اندکی بزرگتر از خورشید دیده شود. از سطح کره زمین، اندازه ظاهری ماه از ۲۹.۳ تا ۳۴.۱ دقیقه قوس و اندازه ظاهری خورشید از ۳۱.۶ تا ۳۲.۷ دقیقه قوس در تغییر میباشند.
• خورشیدگرفتگی کلی
این نوع از خورشیدگرفتگی، هنگامی رخ میدهد که از سطح زمین اندازه ظاهری ماه اندکی بزرگتر از اندازه ظاهری خورشید دیده شود. در این وضعیت، در مکانهایی از کره زمین که به خط واصل مرکز خورشید و مرکز کره ماه خیلی نزدیک هستند، تمام سطح خورشید توسط روی تاریک ماه پوشانده میشود.
در این نوع خورشیدگرفتگی امکان رؤیت جو خورشید وجود دارد که زیبایی این پدیده عمدتاً به همین موضوع برمیگردد. معمولاً هر ۱٫۵ سال یک بار خورشید گرفتگی کلی روی میدهد، اما هر انسان در طول عمرش در ناحیه خود شاید یکی دو بار شانس تماشای این پدیده را داشته باشد.
در خورشیدگرفتگی کلی (کسوف کامل) زمین، ماه و خورشید در یک راستا قرار میگیرند، در این حالت کل قرص خورشید در پشت ماه پنهان میشود. سایه ماه فقط چند کیلومتر از سطح زمین را در بر میگیرد و به موازات حرکت ماه در مدار خود، یک مسیر طولانی منحنی شکل در روی زمین میپیماید. تنها کسانی میتوانند گرفتگی خورشید را ببینند که در جایی از این مسیر باریک و طولانی واقع باشند.
در هر نقطه، مدت گرفتگی کامل، بیشتر از دو تا پنج دقیقه طول نمیکشد. هر چه گرفتگی کامل نزدیکتر میشود، آسمان تاریکتر میشود و ستارگان بیشتری پدیدار میشوند. هنگامی که قرص خورشید کاملاً پوشانده میشود، هاله سفید رنگ درخشانی در اطراف ماه میدرخشد. این همان تاج است که بصورت هالهای از گازهای رقیق و داغ از خورشید جریان دارند. در کنار قرص سیاه ماه، حلقه باریک و سرخ رنگی از گازهای خورشید به چشم میخورد که فامسپهر نام دارد.
• خورشیدگرفتگی حلقوی
این نوع از خورشیدگرفتگی، هنگامی رخ میدهد که از سطح زمین اندازه ظاهری ماه کوچکتر از اندازه ظاهری خورشید دیده شود. در این وضعیت، در مکانهایی از کره زمین که به خط واصل مرکز خورشید و مرکز کره ماه خیلی نزدیک هستند، تنها حلقه پرنوری از خورشید دیده میشود و درون حلقه (که روی تاریک ماه است) کاملاً تاریک دیده میشود.
• خورشیدگرفتگی جزئی
هرگاه خورشیدگرفتگی اتفاق میافتد، در مکانهایی از سطح کره زمین که از خط واصل مرکز خورشید و مرکز کره ماه دور هستند، امکان رؤیت گرفت کلی یا گرفت حلقوی وجود ندارد. در چنین نقاطی - که شامل مساحت بیشتری از زمین میشود - دو قرص خورشید و ماه هممرکز دیده نمیشوند و در نتیجه روی تاریک ماه، تنها قسمتی از قرص خورشید را میپوشاند که به این حالت گرفت جزئی گفته میشود.
• خورشیدگرفتگی مرکب
در بعضی از خورشیدگرفتگیها، از سطح زمین اندازه ظاهری ماه و خورشید خیلی به یکدیگر نزدیک است. در این وضعیت که خیلی به ندرت رخ میدهد، ممکن است در نقاطی از سطح زمین خورشیدگرفتگی کلی و در نقاط دیگری خورشیدگرفتگی حلقوی دیده شود که به این حالت خورشیدگرفتگی مرکب اطلاق میگردد. در این حالت نیز در دیگر نقاط سطح زمین، خورشیدگرفتگی جزئی دیده خواهد شد.
مطلب مرتبط: ماه گرفتگی
همه نظرها (۰)