کاوش عمیق ترِ آسمان (مروری بر رصد اجرام غیرستاره ای)

با توجه به کوچک و کم نور بودن این اجرام و پهناور بودن آسمان، یافتن آنها به سادگی یافتن صورت های فلکی یا برخی از ستارگان نیست. در این بخش برآنیم تا با نگاهی دقیق تر به آسمان شب و با استفاده از روش های گوناگون و ارائه راهکار های متنوع به شکار این اجرام برویم.

با نزدیک شدن به بهار، کم کم از صورت های فلکی مشهور زمستان فاصله می گیریم و سری به چند صورت فلکی ناآشنا می زنیم که حاوی اجرام زیبایی هستند. همچنین بالا آمدن راه شیری از اواخر بهمن ماه جلوه های دیگری از زیبایی آسمان را نوید می دهد.

کهکشان گرداب یا M51:

کهکشان ها سامانه هایی بزرگ از میلیون ها تا میلیاردها ستاره، گاز و گرد و غبار هستند که به وسیله نیروهای گرانشی در کنار هم قرار گرفته اند و هر کدام اندازه و حدود مشخصی دارند. این اجرام از فواصل بسیار دور و در تلسکوپ ها به شکل اجسام متراکم هاله مانند دیده می شوند که کم نور و دارای اَشکال متفاوتی هستند .

کهکشان ها را با توجه به شکل شان به سه دسته بیضوی، مارپیچی و نامنتظم طبقه بندی می کنند. کهکشان های مارپیچی دارای بازوهایی مارپیچ می باشند که بسته به میزان باز بودن این بازوها، به دو دسته عادی و میله ای تقسیم می شوند.

کهکشان گرداب از جمله کهکشان مارپیچی عادی و یکی از درخشان ترین و زیباترین کهکشان های آسمان است که در صورت فلکی تازی ها قرار دارد.

تازی ها یا سگان شکاری از صورت های فلکی کوچک اما پرجرم آسمان است که از اطراف توسط صورت های فلکی دب اکبر، اسد، گیسوان برنیکه و عوا (گاوران) دربرگرفته شده است.

با وجود اینکه M51 در صورت فلکی تازی ها قرار دارد اما شکار آن با استفاده از صورت فلکی دب اکبر آسان تر است. برای یافتن M51 با تلسکوپ، ابتدا باید ستاره η (اتا) دب اکبر را بیابیم. سپس با بهره گیری از روش پرش ستاره ای، به ترتیب از روی ستاره ها عبور می کنیم (اولویت با ستارگان پرنور است) تا به کهکشان گرداب برسیم.

در دوربین های دوچشمی نیز می توان با همان روش گفته شده در بالا از ستاره η (اتا) دب اکبر به سمت ستاره β (بتا) تازی ها حرکت کنیم تا جایی که به سه ستاره بالای M51 که تشکیل یک مثلث متساوی الساقین را می دهند برسیم. با قرار دادن این مثلث در بالای میدان دید، کهکشان گرداب در وسط تصویر خواهد بود. البته این جرم به خاطر داشتن قدر ظاهری از مرتبه 8.5 تنها در دوربین های دوچشمی بزرگ به خوبی قابل مشاهده می باشد.

این جرم غیرستاره ای که در ابزارهای نجومی به شکل یک توده پیوسته دیده می شود، در حقیقت متشکل از دو کهکشان است که یکی M51 و دیگری کهکشان همدم آن NGC5195 می باشد.

تصاویر M51 به ترتیب از چپ به راست در دوربین دوچشمی 100*37، تلسکوپ 8 اینچ و تلسکوپ فضایی هابل

خوشه کندوی عسل یا M44:

خوشه های باز از جمله اجرام آسمانی غیرستاره ای هستند که از کنار هم قرار گرفتن صدها تا چند هزار ستاره بر اثر جاذبه ای ضعیف به جود می آیند و در تلسکوپ به صورت مجموعه ای از ستارگانِ در کنار هم قرار گرفته، مشاهده می شوند.

M44 یکی از پرنورترین خوشه های ستاره ای آسمان است که به خوشه کندوی عسل یا علفگاه (آخور) مشهور است. این خوشه دارای 75 ستاره قابل مشاهده می باشد که ستاره های آن همانند دسته های زنبور عسلی هستند که در کنار کندو دیده می شوند.

خوشه کندوی عسل همانند خوشه پروین، از خوشه های ستاره ای بزرگ آسمان به شمار می رود که در صورت فلکی سرطان قرار گرفته است.

صورت فلکی سرطان (خرچنگ) از صورت های فلکی معروف آسمان است که از ستاره های کم فروغی تشکیل شده  و از اطراف توسط صورت های فلکی سیاهگوش، جوزا، کلب اصغر، شجاع و اسد احاطه شده است. این صورت فلکی این روزها از اوایل شب در آسمان بوده و تا صبح قابل مشاهده می باشد.

با توجه به این که این خوشه دارای قدر 3.5 است و حد قدر چشم انسان 6 می باشد، با چشم برهنه در آسمان به صورت توده ای محو به نظر می آید. در گذشته از این جرم برای پیش بینی وضع هوا استفاده می کردند به گونه ای که اگر در شبی که هوا خوب بود این خوشه دیده نمی شد، نشانگر این بود که طوفانی در راه است.

برای پیدا کردن M44 با تلسکوپ تنها کافی است که ستاره δ (دلتا) را بیابیم. سپس با حرکت به سمت ستاره γ (گاما)، در میانه راه دیده خواهد شد.

در دوربین های دوچشمی نیز باید سه ستاره δ (دلتا)، γ (گاما) و η (اتا) را در میدان دید قرار داد تا خوشه کندو در وسط تصویر به زیبایی دیده شود.
با توجه به گستردگی ظاهری M44 بهترین ابزار برای رصد این جرم دوربین‌های دوچشمی یا تلسکوپ ‌های کوچک است.

تصاویر  M44 به ترتیب از چپ به راست در دوربین دو چشمی 50*10 و تلسکوپ 10 اینچ

ترفندهای قابل توجه:

در این قسمت، در هر شماره از مجله به معرفی چند نکته که باعث افزایش مهارت در رصد اجرام می شود، خواهیم پرداخت.

1- همانطور که در شماره 16 مجله بیان کردیم، در رصد اجرام غیرستاره ای با تلسکوپ، باید از فایندر (جوینده) تلسکوپ استفاده کرد. از جمله نکات مهم در این زمینه تنظیم کردن فایندر با تلسکوپ می باشد که اصطلاحا به آن «هم خط کردن» گفته می شود. برای این کار ابتدا جرمی پرنور مانند چراغی در دوردست یا ستاره ی پرنوری را در آسمان در نظر می گیریم، سپس آن را در مرکز میدان دید چشمی تلسکوپ قرار می دهیم. بعد با استفاده از پیچ های تنظیم فایندر آن قدر جرم را در فایندر جا به جا می کنیم تا بر روی علامت به علاوه (+) وسط فایندر قرار گیرد.

2- معمولا اکثر افرادی که تا به حال با تلسکوپ کار نکرده اند یا تازه کار هستند، توقع دارند که اجرام آسمانی را در تلسکوپ همان گونه ای ببینند که تصاویرشان را در اینترنت، تلویزیون یا مجلات دیده اند در حالی که این تصاویر با تلسکوپ های بسیار بزرگ مانند تلسکوپ فضایی هابل یا با دوربین های عکاسی همراه با فیلترهای رنگی مخصوص گرفته شده اند.

در این مجموعه مقالات سعی شده است تا با نمایش تصاویر دقیق اجرام غیرستاره ای در تلسکوپ های معمولی و دوربین های دوچشمی رایج، این تصور برطرف شود.