بررسی نور دایره البروجی قسمت دوم

در مقاله گذشته پیرامون مفهوم‌شناسی نور دایره البروجی بحث شد و آن را به سه قسم تقسیم کردیم و همچنین به بررسی یکی از اقسام آن نیز پرداختیم اما آنچه که در این نوشتار در صدد آن هستیم، بدین قرار است:

• بررسی و واکاوی تفاوت‌های مخروط نور دایره البروجی (فجر کاذب) با دیگر منابع نوری از جمله آلودگی نوری و فجر صادق
• بررسی وقت شرعی اذان صبح
• بررسی دو قسم دیگر نور دایره البروجی
• بحثی مستقل پیرامون کیفیت رصد نور دایره البروجی

بررسی و واکاوی تفاوت‌های مخروط نور دایره البروجی (فجر کاذب) با دیگر منابع نوری

 1. آلودگی نوری

گاهی رصدگران با خصوصیات ظاهری-رصدی مخروط نور دایره البروجی آشنایی کامل ندارند به آسانی فریب می‌خورند و آن‌ را با گنبد آلودگی نوری شهرهای نزدیک اشتباه می‌گیرند. اما برای روشن شدن تفاوت‌ها به مطالب ذیل دقت کنید.

تفاوت های مخروط نور دایره البروجی و آلودگی نوری

• مخروط نور دایره البروجی در افق، طلوع و غروب ظاهری دارد در حالی که آلودگی نوری شهرهای نزدیک، همیشه ثابت و بدون حرکت هستند.
• گنبد آلوگی نوری ممکن است در هر سویی دیده شود اما مخروط نور دایره البروجی فقط در دو جهت شرق و غرب، با محدوده حرکتی سالانه‌ مثبت و منفی 23.5 درجه (تقریباً دو مشت بسته در امتداد دست) به سمت شمال یا جنوب مشاهده‌پذیر است.
• گنبد کم ارتفاع آلودگی نوری، بیشتر به شکل خوابیده در امتداد افق قرار می‌گیرد در حالی که گنبد یا مخروط نور دایره البروجی، رأسی برافراشته به سوی بالا دارد و گاهی تا ۶۰ درجه ارتفاع می‌گیرد.

• مخروط نور دایره البروجی بسیار کم سوتر از آلودگی نوری است به طوری که در پس‌زمینه‌ آن ستاره‌ها به سادگی تشخیص پذیرند اما در آلودگی نوری (با دید به همان نسبت و همان زاویه‌ی دید) ستاره‌ها به سختی دیده می‌شوند یا گاهی هرگز دیده نمی‌شوند.

2. فجر صادق

طبق مشاهدات ستاره‌شناسان دوره‌ی اسلامی، هنگامی که خورشید به ارتفاع ۱۷ -تا ۱۹-درجه‌ی قوس زیر خط افق شرقی برسد، نخستین پرتوهای نور خود را در مسیری نامستقیم (پراکندگی در جو) به افق ناظر می‌رساند و موجب می‌شود پرده‌ای شیری رنگ در امتداد خط افق شرقی پدیدار گردد. این نور که به نام «فجر صادق، فجر دوم یا فلق» معرفی می‌شود، در حقیقت همان روشنایی سحرگاه است که هر روز هنگام سحر شاهد آن هستیم. فجر صادق از پراکندگی نور خورشید در جو، حدود ساعتی پیش از طلوع خورشید حاصل می‌شود و دیدن بهتر آن، نیازمند افق شرقیِ باز و بدون مانع رصدی است.

وجه اشتراک فجر کاذب و فجر صادق:

بررسی‌ها نشان می‌دهند که بهترین زمان مشاهده‌ مخروط نور دایره البروجی هنگامی است که خورشید ۱۲- تا ۱۸-درجه قوسی در زیر خط افق باشد. به این ترتیب وجه اشتراک ویژه‌ای بین «فجر صادق» (فلق) و «فجر کاذب» (یا مخروط نور دایره البروجی) به وجود می‌آید که در نهایت به سردرگمی ناظر منجر می‌شود.

این وجه اشتراک که در حقیقت به مقدار ارتفاع منفی خورشید نسبت به خط افق ناظر باز‌می‌گردد، هم‌پوشانی تدریجی را در هر دو منبع نوری ایجاد می‌کند. این هم‌پوشانی از دو جهت ناظر را در تشخیص مخروط نور دایره البروجی سردرگم می‌کند. نخست آن‌ که مخروط نور دایره البروجی، ناظر را در توهم آغاز صبح‌گاه به اشتباه می‌اندازد و در ادامه با ادغام در نور فجر صادق، تقریبا هویت خود را مخفی می‌کند. دوم آن که هر چه با گذر زمان، خورشید به ارتفاع صفر درجه نزدیک می‌شود، لحظه‌ به لحظه شدت نور فجر صادق افزایش یافته و فجر کاذب یا همان مخروط نور دایره البروجی را در خود محو می‌کند اما تا پیش از آن، در بازه‌ زمانی خاصی (کم‌تر از یک ساعت)، این دو پدیده هم‌زمان در افق، مشاهده‌پذیر خواهند بود و در این هنگام شناسایی، یکی از دیگری بسیار مشکل است.

تفاوت فجر کاذب و فجر صادق

1. فجر کاذب عمودي است، اما فجر صادق افقي است. همان‌ طور که گفته شد، مخروط نور دایره البروجی شکل و شمایل ویژه‌ خود را دارد. امتداد آن در افق حدود ۳۰ درجه است و تا حدود ۶۰ درجه به سوی آسمان قد برافراشته است در حالی که فجر صادق بیشتر به حالت خوابانیده در امتداد افق تابش می‌کند. به این ترتیب بدیهی است که ارتفاع بیشتر مخروط نور دایره البروجی موجب طلوع زودتر آن نسبت به فجر صادق شود. این امر که همواره عده‌ای را در تشخیص زمان آغاز سحرگاه به اشتباه می‌اندازد، در واقع همان دلیلی است که موجب شد تا محققان، نام فجر کاذب (صبح دروغین) را برای آن مناسب ببینند در حالی که با اندکی دقت می‌توان درخشش ستاره‌ها را میان این نور مشاهده کرد و پی برد که هنوز تا آغاز سحرگاه زمان توجه‌پذیری مانده است.

2. فجر کاذب هنگام اولين لحظه طلوع، درخشان است ولي به مرور از بين مي‌رود در حالي که فجر صادق با نور کم طلوع مي‌کند و با گذشت زمان پرنور مي‌شود. تفاوت دیگر این دو پدیده در کیفیت و چگونگی درخشش آن‌ها نهفته است. به این ترتیب که مخروط نور دایره البروجی در هنگام نخستین لحظه طلوع با تمام توان می‌درخشد اما به مرور از بین می‌رود در حالی که فجر صادق با نور کم طلوع می‌کند اما با گذشت زمان، لحظه به لحظه پرنورتر می‌شود. به عبارت دیگر فجر صادق، فجر کاذب را می‌بلعد!

3. فجر کاذب از افق جداست در حالي که فجر صادق به افق به آن متصل است.

در نهایت اگر بخواهیم به طور اختصار تفاوت این دو منبع نوری را بیان کنیم، می‌توان گفت که در ساعتی پیش از طلوع خورشید به نوری که از شرق رو به بالا حرکت می‌کند فجر کاذب گفته می‌شود و هنگامی که این نور در آسمان پهن می‌شود، آن‌ را فجر صادق می‌گویند.

طبیعی است که به علت ضعیف بودن فجر صادق، مشاهده آن نیازمند داشتن افق شرقی کاملا باز و تاریک است.

بررسی وقت شرعی اذان صبح (تطبیق بحث)

وقتی خورشید در نیمه‌های شب در پایین‌ترین ارتفاع زیر افق قرار دارد، پرتوهای آن توسط ناظر زمینی دیده نخواهد شد، اما پس از چند ساعت، اولین پرتوهای خورشید به لایه‌های بالای جو برخورد کرده و منعکس و پراکنده می‌شوند.

زمان اذان صبح در هنگامی است که فجر صادق پدیدار شود. در مقابل فجر صادق، یک فجر کاذب نیز وجود دارد که با نام نور دایره البروجی نیز شناخته می‌شود.

گفته شده این اتفاق (فجر صادق) زمانی می‌افتد که خورشید هنوز زیر افق است و بر اساس رصدها می‌توان تحقیق کرد اگر خورشید چند درجه زیر افق باشد، چنین پدیده‌‌ای دیده می‌شود. مشاهدات منجمان دوره اسلامی مقدار آن را بین 17- تا 19-درجه ثبت کرده‌اند. در حال حاضر مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که مسؤلیت استخراج اوقات شرعی کشور را به عهده دارد، برای اذان صبح، زاویه 17.7 درجه زیر افق را ملاک محاسبات قرار داده و از صدا و سیما نیز همین اوقات اعلام می‌گردد.

انواع نور دایره البروجی

قسم دوم: نورگِگِن‌شایِن (نور مخالف)

گِگِن‌شاین، یک واژه‌ی آلمانی به معنای نور مخالف یا نور پادخورشیدی است. انتخاب چنین نامی برای یک منبع نوری، بدون شک بی‌ارتباط با وبژگی‌هایش نبوده است. گِگِن‌شاین که دقیقاً در نقطه‌ مخالف و معکوس موقعیت خورشید در کره‌ی سماوی تشکیل می‌شود، نوری نرم، لطیف و تخم‌مرغی شکل است. این منبع نوری کم‌فروغ با طول و عرض تقریبی ۱۰ تا ۱۵ درجه قوسی در حالی که از دو سو به «نوربروجی» متصل است در درازا و طول کمان آن، با حفظ فاصله‌ خود از مخروط‌ نور دایره البروجی، حرکتی مساوی و مخالف با خورشید دارد.

همان طور که در بخش نخست گفته شد، ابر دایره البروجی در صفحه‌ای گرداگرد خورشید توزیع شده است به گونه‌ای که هر بخش از این صفحه‌ غباری، با بازتاب نور خورشید، در شکلی متفاوت از یک منبع نوری بر گنبد آسمان ناظر تصویر می‌شود. در این بین، گگن‌شاین، حاصل بازتاب نور گروه ذراتی است که همواره در موقعیت مقابله با خورشید نسبت به زمین قرار دارند.

به این ترتیب با توجه به حرکت ظاهری خورشید در هر لحظه، دسته‌ای دیگر از ذرات غبار ابر دایره البروجی در حالت مقابله با خورشید نسبت به زمین قرار می‌گیرند و برای بازتاب و تشکیل نور گگن‌شاین منتخب می‌شوند. این مسئله، چگونگیِ جابجایی نور گگن‌شاین در طول شب و سال را به خوبی توجیه می‌کند.

جالب است بدانید اگر چه گگن‌شاین، کم‌فروغ‌تر از مخروط نور دایره البروجی تابش می‌کند، اما ذاتا پرنورتر است چرا که گروه ‌ذرات غبار عامل گگن‌شاین، از موقعیت مکانی ویژه‌‌ای برخوردار هستند. قرار‌گیری در حالت مقابله با خورشید نسبت به زمین، آن‌ها را ملزم به بازتاب نور با فاز کامل می‌کند تا همانند ماهِ در حالت بدر، همواره تمام رخ روشن‌شان به سمت زمین باشد و این به معنای بازتاب بهتر و بیشتر است.

نام گگن‌شاین یا نور مخالف انتخاب بسیار شایسته‌ای بود. الگو‌گیری یکسان و مخالف آن نسبت به خورشید تا حدی است که شباهتی دقیق میان آن‌ها برقرار کرده است. زیرا گگن‌شاین در طول شب، دقیقا همان‌ مسیری را جاروب می‌کند که خورشید ساعاتی قبل از آن پیموده است. به این معنا که در مختصاتی با آزیموث (سمت الرأس) مشابه خورشید، در افق، طلوع و غروب دارد و با بُعد و مِیلی برابر و معکوس نیز آهنگ حرکتی دقیقا هم‌پای خورشید دارد.

انواع نور دایره البروجی: قسم سوم، نور برجی (Zodiac Band)

نور برجی (Zodiac Band)

در یک توضیح کوتاه و ساده می‌توان گفت با افزایش ارتفاع مثبت، مخروط نور دایره‌ البروجی به نواری بسیار کم‌فروغ با عرض یا پهنای حدودا ۱۰ درجه‌ قوسی متصل می‌شود که هم‌چون کمانی از نور، سرتاسر آسمان را پیموده و در افق مقابل درست در نقطه‌ تلاقی خط دایره البروج و خط افق به زمین می‌رسد. نور برجی دقیقا همان مسیر عبوری خورشید از آسمان در طول یک سال (دایره البروج) را روشن می‌کند. این کمان نوری، کم‌فروغ‌ترین بخش نور دایره‌ البروجی محسوب می‌شود که برای مشاهده آن به چشمانی بسیار تیزبین و آسمانی فوق العاده پاک و ایده‌‌آل نیاز است.

نور برجی با علامت مستطیل در عکس مشخص شده است.

بررسی چگونگی رصد نور دایره البروجی

 هر چند در قسمت اول نگاهی به چگونگی رصد این نور انداختیم، اما مناسب است که در انتها نیز به طور مستقل این بحث را باز کنیم.

نور منطقه البروجی را باید نزدیک به خورشید جستجو کرد. ساعتی پس از غروب خورشید یا پیش از طلوع خورشید زمان مناسب برای دیدن این نور مخروطی‌شکل است. مخروطی که در نزدیکی افق بیشینه‌ روشنایی‌اش را دارد و با توجه به تاریکی آسمان تا چند ده درجه بالای افق گسترده می‌شود.

همان طور که اشاره شد، تراکم ذرات غبار در صفحه منظومه شمسی بیشتر است و نور منطقه البروجی نیز در همین قسمت از آسمان دیده می‌شود. منطقه البروج در واقع نواری در آسمان است که مسیر حرکت سالانه‌ خورشید و سیارات از آن می‌گذرد. صورت‌های فلکی یا برج‌های دوازده‌گانه -که البته امروز می‌دانیم صورت فلکی مارافسای عضو سیزدهم این گروه است- نیز در همین قسمت از آسمان جای گرفته‌اند.

زاویه منطقه البروج، یا بهتر بگوییم دایره البروج (مسیر حرکت سالانه خورشید در آسمان)،‌ نسبت به افق ثابت نیست و در طول سال تغییر می‌کند. در زمانی از سال، دایره البروج پس از غروب خورشید عمود بر افق است و گاهی هم با زاویه‌ای مایل در آسمان جای می‌گیرد.

بهترین فرصت رصد نور برجی

طبیعتا بهترین فرصت برای رصد نور منطقه البروجی زمانی است که دایره البروج عمود بر افق قرار بگیرد. در این شرایط نور برجی از غبار و آلودگی‌های افق فاصله بیشتری می‌گیرد و تا ارتفاع بالاتری از افق گسترده می‌شود. در اواخر زمستان و اوایل بهار، دایره البروج پس از غروب خورشید زاویه‌ای تقریبا عمود با افق می‌سازد و بهترین فرصت برای رصد نور منطقه البروجی در آسمان شامگاهی و در افق غرب را ایجاد می‌کند. از آن سو در اواخر تابستان و اوایل پاییز همین اتفاق در آسمان صبحگاهی رخ می‌دهد و می‌توانید نور منطقه‌البروجی را باشکوه‌تر از همیشه، در افق شرق ببینید.

درخشش نور منطقه البروجی در مقایسه با بخش مرکزی راه شیری کمتر است و برای دیدن آن باید به سراغ آسمان‌های تاریک بروید. همچنین باید زمانی را برای رصد انتخاب کنید که نور ماه مزاحمتی برای رصد ایجاد نکند.

اگر این شرایط مهیا بود، کافی است پس از تاریک شدن آسمان به افق غرب یا پیش از طلوع خورشید به افق شرق نگاه کنید تا این نور مخروطی‌شکل را ببینید. حدود ۹۰ دقیقه تا دو ساعت پس از غروب یا پیش از طلوع خورشید، زمان مناسبی برای رصد نور دایره البروجی است.