بارش شهابی

به دلیل حرکت تناوبی منظم زمین به دور خورشید ، سیاره ما در زمان مشخصی از سال به نزدیکی مدار دنباله دار می رسد و با برخورد با این ذرات پراکنده ، بارش شهابی در آسمان رخ می دهد . ذرات پدید آورنده منشأ بارش های شهابی تقریبا در مسیر هایی موازی یکدیگر و با سرعت یکسانی وارد جو می شوند. عمل سوختن و یونیزه شدن نیز بیشتر در ارتفاع ۸۰ تا ۱۲۰ کیلومتری بالای سطح زمین رخ می دهد. این فاصله برای ناظری که روی سطح زمین ایستاده، فاصله ی بسیار دوری است. بنابراین به دلیل اثر پرسپکتیو چنین به نظر او می رسد که شهاب ها از یک نقطه ی آسمان خارج می شوند. به این نقطه کانون بارش می گویند.
 

البته به دلیل سرعت اولیه ذرات به جا مانده از دنباله دار و اختلاف ناچیز سرعت ذرات با یکدیگر، کانون دقیقا یک نقطه نیست، بلکه محدوده ی کوچکی در آسمان است. بارش های شهابی به اسم صورت فلکی نامگذاری می شوند که کانون بارش در زمان اوج فعالیت در آن قرار دارد. مثل بارش شهابی برساوشی. اگر کانون دو یا چند بارش در یک صورت فلکی باشد ، از نام ستاره درخشان نزدیک کانون هم استفاده می شود ، مانند بارش اتا-دلوی یا دلتا-دلوی. گاهی اوقات هم برای مشخص کردن چندین بارش در یک صورت فلکی از نام ماه اوج بارش استفاده می کنند ، مثل ژوئن شلیاقی.

چگونه بارش شهابی را رصد کنیم

اختر شناسان بارش های شهابی را با روش های مختلفی همچون رصد مرئی ، رادیویی با تصویربرداری ویدئویی و حتی با تلسکوپ (در برخی از بارش های کم شمار) بررسی می کنند. با این روش ها، تا کنون بیش از ۵۰ بارش شهابی بررسی شده است. یکی از رایج ترین و کم هزینه ترین روش ها، رصد مرئی است، یعنی تماشای مستقیم شهاب ها که به یکی از علاقه مندی های اصلی منجمان آماتور امروز تبدیل شده است. بررسی بارش های شهابی از اوایل قرن نوزدهم میلادی و به ویژه پس از ظهور با شکوه بارش شهابی اسدی در سال ۱۸۳۳ میلادی جنبه علمی به خود گرفت و در دو قرن گذشته نتایج رصد های آن در مجلات مختلفی به چاپ رسیده است. هر شهابی که در آسمان ظاهر می شود ، دارای مشخصاتی است که لازم است ابتدا با آنها آشنا شویم.

قدر شهاب

شهاب ها هم مانند ستاره ها درخشندگی متفاوتی دارند که با مقیاس قدر بیان می شود. قدر شهاب بیانگر مقدار روشنایی آن در هنگام اوج درخشش است. قدر شهاب را به کمک مقایسه ی درخشندگی اش با ستاره ها می توان تعیین کرد. البته ارتفاع ظهور شهاب و در نتیجه اثر جو زمین موجب افت درخشندگی شهاب می شود. در صورتی که ارتفاع شهاب بیش از ۶۵ درجه از افق باشد، این اثر محسوس نیست. ولی در ارتفاع ۴۵ تا ۶۵ این افت نورانیت به اندازه ی نیم واحد قدر است و با کاهش ارتفاع شهاب در آسمان این اثر بیشتر می شود به طوری که افت درخشندگی در ارتفاع حدود ۱۵درجه به ۳ واحد قدر می رسدکه باید به نوعی در ثبت اطلاعات در نظر گرفته وتصحیح شود.

رنگ شهاب

شهاب ها رنگ های مختلفی دارند. وقتی جسم سازنده ی شهاب (شهابواره) وارد جو می شود، با برخورد به مولکول های گاز می سوزد و گرمای آن موجب یونیزه شدن گازهای اطراف می شود. رنگ شهاب نشان دهنده رنگ عنصری است که بیش از همه یونیزه شده است. به عنوان مثال رنگ سبز نشان دهنده ی اکسیژن جو، رنگ آبی مربوط به نیتروژن جو و رنگ زرد مربوط به سدیم موجود در شهابواره است. اگر هم سرعت شهاب بسیار زیاد باشد معمولا به رنگ سفید دیده می شود.

بارش شهابي برساووشي

بارش شهابي برساووشي يكي از معروفترين بارش هاي شهابي ساليانه است كه در22 و 21 مرداد به اوج فعاليت خود مي رسد. نخستين گزارش های رصد اين بارش به بيش از 2000 سال پيش بر مي گردد كه در شرق دور(چين،ژاپن و ...) ثبت شده است. دنباله دار منشاء بارش برساووشي دنباله دار سويفت-تاتل است كه در سال 1862 توسط لوييس سويفت از نيويورك و هورس تاتل از رصدخانه هاروارد كشف شد. چند سال پس از كشف اين دنباله دار بود كه «شياپارلي» با كمك محاسباتش نشان داد كه دنباله دار سويفت-تاتل منشاء بارش شهابي است. اين اولين بار بود كه ارتباط بارش شهابي و دنباله دار به اثبات مي رسيد. افزايش فعاليت بارش برساووشي در سال‌های 1862 و 1863 تاييد كننده اين مطلب بود. دوره تناوب دنباله دار سويفت-تاتل حدود 130 سال است و آخرين بار در اوايل دهه 1990 به حضيض خود رسيد و در سالهاي 1992 و 1991 نيز تعداد شهابهاي بارش برساووشي بيش از حد معمول بودند. در زمان اوج اين بارش شهابي در زير آسمان تاريك در هر ساعت دهها شهاب قابل مشاهده خواهد بود.

بارش شهابي اسدي

ظهور چشمگير بارش اسدی 1799 را بسياری از دريانوردان و ساکنان قاره آمريکا رصد کردند. در سال 1833 نيز بارش اسدی شگفتی آفريد. در مدت چند ساعت تعداد شهاب ها به هزاران عدد در ساعت رسيد . بطوريکه بسياری تصور کردند،جهان به پايان رسيده است. در اين سال رصدگران با مشاهده شهاب ها، کانون بارش را تشخيص دادند.
در سال ۱۸۳۷ ، «هاينريش اولبرس» با بررسی بارش اسدی در دهه های گذشته ، دوره فعاليت آن را ۳۳ يا ۳۴ سال تعيين کرد. در آن زمان مشخص شد كه منشاء بارش شهابي اسدي دنباله دار تمپل-تاتل است كه به تازگي كشف شده بود. در دهه هاي بعدي بارش شهابي اسدي فعاليت چشمگيري نداشت اما در سال۱۹۶۶ شهابهاي اسدي غوغايی آفريدند. در مدت کوتاهی آسمان پر از شهاب شد. بطوريکه برخی از رصدگران در آمريکای شمالی از ظهور۳۰ شهاب در يک ثانيه خبر دادند !
دنباله دار تمپل-تاتل در آخرين گذر خود در نهم اسفند 1377 به حضيض مدارش رسيد. در اين سال اوج بارش ۲۰ ساعت زودتر از زمان پيش بينی شده اتفاق افتاد .آنهايی که موفق به رصد آن شدند آذر گوی های بی نظيری را ديدند. در سال 1378 بارش اسدی در 5:30 صبح 27 آبان با ظهور هزاران شهاب در ساعت به اوج خود رسيد. در اين زمان کانون در ارتفاع زيادی قرار داشت و بسياری از ساکنين خاور ميانه توانستند شاهد اين آتش بازی آسمانی باشند.

بارش شهابی جوزایی

بارش شهابی جوزایی یکی از بزرگترین بارش‌های شهابی سالانه‌است که کانون بارش آن در صورت فلکی جوزا به نظر می‌رسد. این بارش شهابی، از زمانی که بشر آن را شناخته همیشه جز چند بارش شهابی بزرگ سال بوده و معمولاً بزرگ‌ترین بارش شهابی سال می‌شود و به همین دلیل هواداران زیادی دارد امّا گاهی جای خود را به بارش‌های شهابی دیگری چون برساوشی و ربعی می‌دهد. این بارش معمولاً در حدود روز ۱۶ ماه آذر آغاز می‌یابد و در روز ۲۳ ماه آذر به اوج می‌رسد و در روز ۲۷ ماه آذر پایان می‌یابد.

این بارش از معدود بارش‌های شهابی است که منشأشان دنباله دار نیست و سیّارک است. منشا این بارش سیّارک 1983TB یا فایتون 3200 است که به نظر برخی اخترشناسان نوعی جرم به نام دنباله دار خاموش است. چگونگی تولید شهاب‌ها به دست سیّارک‌ها تاکنون معّما باقی مانده‌است.

شهاب‌های این بارش قطر زیادی دارند و به همین دلیل این بارش شهاب‌های روشن زیادی دارد و آذرگوی‌ها در میان آنان فراوانند. سرعت میانگین شهاب‌های این بارش نسبت به سیّاره زمین در اوقات اوج بارش شهابی جوزایی معمولاً حدود ۳۵ کیلومتر بر ساعت است که برای یک بارش شهابی بزرگ سرعت کمی به شمار می‌آید. سیّارک1983TB که منشا این بارش است سالی نجومی حدود 1.4 سال دارد و در اوقات حضیضش با خورشید تنها در حدود 21000000 کیلومتر با خورشید فاصله دارد که از نیم فاصله میانگین سیّاره عطارد با خورشید هم کم تر است.

بارش شهابی ربعی

بارش شهابی ربعی که به آن بارش شهابی کوادرانت و بارش شهابی نطاق هم گفته‌اند یکی از پربارترین بارش‌های شهابی سال است. نرخ ساعتی سرسویی این بارش در زمان اوج، به حول و حوش 90 می‌رسد و در نتیجه این بارش معمولاً دوّمین و یا سوّمین بارش شهابی بزرگ سال است. سرعت میانگین شهاب‌های این بارش در برابر زمین در حدود 41 کیلومتر در ساعت است که نسبت به بسیاری از بارش‌های شهابی سرعت کمی به شمار می‌آید که خود باعث کم تر شدن نرخ ساعتی سرسویی این بارش است. این بارش معمولاً در روز 11 دی ‌ماه یا روز کریسمس آغاز می‌یابد و در 13 دی به اوج می‌رسد و در ۱۷ دی پایان می‌یابد.
این بارش در حدود ۵۰۰ سال پیش به دست چینی ها و کره ‌ای‌ها شناخته شد امّا کم‌کم به فراموشی سپرده شد تا این که در چند سده پس از آن دوباره شناخته شد. در آن زمان در بخشی از صورت فلکی گاوران کنونی، صورتکی با نام رُبع(Quadrans Muralis) وجود داشت. مکان آن بین سه خواهران(سه ستاره از بنات النعش) و چهارضلعی ستاره‌هایی که سرِ اژدها می‌سازد، می‌باشد. در اوقات اوج این بارش کانون آن در صورت فلکی ربع قرار داشت و به همین دلیل این بارش را ربعی نام گذاشتند امّا پس از مدّتی در تقسیم بندی جدیدی که برای تعیین پیکرهای آسمانی و جای آنان انجام شد ربع به عنوان بخشی از صورت فلکی گاوران قرار گرفت امّا نام این بارش ربعی باقی‌ماند.
منشأ این بارش در ابتدا ناشناخته بود. در سال ۱۹۷۹ میلادی تحقیقات ثابت کردند که توده ذرّات این بارش در مسیر دنباله دار c/1491y1 است و به همین دلیل این بارش را به این دنباله دار نسبت دادند. در سال 2003 سیّارکی به نام 2003EH1 یافت شد و کمی پس از آن محقّقان متوجّه شدند که این سیّارک در مسیر توده ذرّات منشا این بارش حرکت می‌کند. از آن پس فرض می‌شود که دنباله دارc/1491y1 پس از مدّتی به یک سیّارک بدل شده که بعدها با نام 2003EH1 شناخته شده و این سیّارک منشا این بارش است.