صورت فلکی ثور Taurus

در ربع اول نیم‌کره شمالی واقع شده است و می‌توان از عرض‌های جغرافیایی بین ۹۰+ تا ۶۵- درجه آن را مشاهده کرد .صورتهای فلکیِ ارابه‌ران، برساووش، حَمَل، نهنگ، شکارچی و دوپیکر همسایه‌های صورت فلکی ثور هستند. این صورت فلکی یکی از صورت های فلکی شناخته شدۀ اولیه است که اگر مجموعۀ ستارگان آن را به هم وصل کنیم چهرۀ یک گاو نر(گردن، سر و شاخ یک گاو) را که نمادی برای قدرت و باروری در اساطیر بسیاری از تمدن هاست، برای انسان تداعی می کند. بی شک این صورت فلکی، یکی از مشخص ترین، چشمگیرترین و زیباترین صورفلکی آسمان است که در بیشتر ماه ها میتوان آن را مشاهده کرد اما بهترین موقعیت و بیشترین مدت شبانه برای مشاهده این صورت فلکی، آذر ماه است. صورت فلکی ثور در آذر ماه تقریبا همزمان با غروب خورشید، از جانب شرق در حال طلوع است و در حوالی نیمه شب به بیشترین ارتفاع خود از افق می رسد و سپس مسیر خود را به طرف مغرب ادامه می دهد و هنگام طلوع خورشید غروب می کند. زمان رسیدن این صورت فلکی به نصف النهار، بیست و پنجم دی ماه است.

صورت فلکی ثور در افسانه ها
در اساطیر و افسانه های تمدن های گوناگون توجه خاصی به این صورت فلکی می شده است؛ چنانکه بابلیان که کشورشان در زمان کورش بزرگ تحت سیطرۀ امپراطوری جهانی ایران درآمد، صورت فلکی گاو (ثور) را تداعی کنندۀ گاو نری می دانستند که به فرمان الهه ایشتار (الهه عشق و محبت بابلی) به آسمان ها عروج کرد تا گیلگمش، پهلوان افسانه ای، را به خاطر بی توجهی نسبت به الهۀ ایشتار از پای در آورد. در افسانه های یونانی این صورت فلکی خاطرۀ زئوس، قدرتمندترین خدای یونانیان، را تداعی میکرد. زئوس، خدای یونانیان شیفتۀ دختری شد به نام اروپا که دختر پادشاه بود؛ او شکل و شمایل خود را به صورت گاو نری درآورد و دختر پادشاه را ربود و بر پشت خود سوار کرد و به یکی از جزایر یونانی نشین به نام جزیره کرت منتقل کرد، بعد از آن اروپا به همسری زئوس درآمد و از او صاحب فرزندی به نام مینوس (مینوز) شد. مصریان باستان نیز در صورت فلکی ثور، گاو مقدس خود آپیس (Holly Apis) را می دیدند و این صورت فلکی برای آنها مهم و مقدس قلمداد میشد.

ستاره های مهم صورت فلکی ثور

• ستارۀ الدبران / چشم گاو (آلفا گاو، Alpha Tauri): ستارۀ دبران که در عربی به مفهوم «تعقیب کننده-در اینجا منظور، تعقیب کنندۀ خوشه پروین است-» می باشد، چشم گاو را نشان می دهد. این ستاره، درخشان ترین ستارۀ صورت فلکی ثور و چهاردهمین ستارۀ درخشان آسمان است. دمای سطحی ستارۀ دبران 4010 درجۀ کلوین و 425 بار درخشنده تر از خورشید است. جرمش 7/1 برابر خورشید و قطرش2/44 برابر قطر خورشید است. همان گونه که امروزه می دانیم ، از گونه ستاره های غول قرمز است، یا به عبارت دیگر خورشیدی در حال مرگ که در مبارزه با مرگ بشدت انبساط یافته است. این ستاره با قدر 87/0 به فاصلۀ 65 سال نوری با زمین است. دبران به اندازۀ کافی روشن است که بتواند رنگ نارنجی-قرمز خود را به سادگی به ما نشان دهد.

• ستارۀ نطح (Alnath/Elnath) / بتا-ثور (Beta Tauri): این ستاره، دومین ستارۀ درخشان در صورت فلکی ثور و بیست و هفتمین ستارۀ درخشان در آسمان با قدر ظاهری 65/1 و 131 سال نوری فاصله از زمین است. دمای سطحی این ستاره 13600 درجۀ کلوین و درخشندگیش 700 برابر خورشید ماست. جرم ستارۀ نطح 5/4 برابر خورشید و قطرش 5/5 برابر خورشید است. ستارۀ بتا-ثوری در مرز بین صورت فلکی ثور و صورت فلکی ارابه ران قرار دارد.

اجرام عمقی و مهم صورت فلکی ثور

• سحابی خرچنگ (Crab Nebula) / M1 / NGC 1952: سحابی خرچنگ که حاصل یک ابر نواختر در سال ۱۰۵۴ بعد از میلاد است، پر از رشته‌های اسرارآمیز است. رشته‌ها نه تنها فوق‌العاده پیچیده هستند، بلکه به نظر می‌رسد سرعتی بیش از سرعت مورد انتظار از یک انفجار آزاد را دارند. اسناد ثبت شده به وسیله چینیها ٬ژاپنیها و سرخ‌پوستان آمریکا حاکی از آن است که در سال ۱۰۵۴ یک ابرنواختر در کهکشان ما منفجر شده‌است که به مدت بیست و سه روز در نور روز هم قابل مشاهده بوده و تا شش ماه روشناییش به اندازۀ سیارۀ زهره بوده است. اکنون می‌دانیم که باقیمانده آن ابرنواختر٬ جرمی است در صورت فلکی گاو که سحابی خرچنگ نامیده می‌شود. این سحابی که در اوایل یک سحابی سیاره‌ای تلقی می‌شد٬ اکنون به منزلۀ یکی از شناخته شده‌ترین بقایای ابرنواختری است. سحابی خرچنگ٬ هم از نظر ویژگیهای مشاهده شده در آن و هم از نظر گسترۀ وسیع تابشهایی که از آن دریافت می‌کنیم و به ما اطلاعات می‌رساند٬ جسم قابل ملاحظه‌ای است. سحابی خرچنگ ده سال نوری وسعت دارد. دقیقا در مرکز سحابی یک تپ اختر قرار دارد؛ یک ستاره نوترونی به سنگینی خورشید اما به اندازه یک شهر کوچک. این سحابی با سرعت بسیار زیادی منبسط می‌شود و انتظار می‌رود که این سحابی، درچند هزار سال آینده٬ به تدریج در تمام طول موجها کم فروغتر شده و سرانجام ناپدید گردد. در این میانه سحابی خرچنگ یکی از قوی‌ترین منابع تابش امواج رادیویی و پرتوی ایکس در آسمان است که احتمال می‌رود یکی از عوامل صدور بخش بزرگی از پرتوهای کیهانی آسمان همین سحابی باشد. این سحابی 6300 سال نوری با ما فاصله دارد.

• خوشۀ ستاره ای پروین (ثریا) / هفت خواهران / M45 / Pleiades / Subaru: اگر راستای کمربند جبار را به سوی شمال غرب آسمان ادامه دهید ابتدا به ستاره الدبران که در محدوده خوشه قلائص قرار دارد وسپس به هفت ستاره درخشان و جفت هم می رسید که در کنار هم خوشه انگور زیبایی را در آسمان تداعی می کنند؛ "خوشه پروین" این خوشۀ ستاره ای نسبتا جوان از بیش از صدها ستاره در سطحی به اندازۀ 2 درجه، تشکیل شده است اما هفت ستاره اصلی آن با چشم غیر مسلح در آسمانی تاریک قابل رویت است به طوری که گذشتگان برای سنجش بینایی از آن استفاده می کردند و بر این اعتقاد بودند که اگر شکارچی بتواند این هفت ستاره را با چشم ببیند، دارای چشم های تیزبین و سالمی است، در غیر این صورت چسمانش ضعیف می باشد. خوشۀ ستاره ای پروین که در ردۀ خوشه های باز جای می گیرد، شانه های صورت فلکی ثور یا گاو را در آسمان تشکیل می دهد و قدر ظاهری یا درخشندگی کلی آن حدودا 6/1 است. فاصلۀ این خوشۀ ستاره ای از ما 440 سال نوری است.

• خوشه قلائص (اشتران ماده) / Caldwell 41 , Melotte 25 , Collinder 5 ,Hyades: یک خوشه باز ستاره ای در صورت فلکی ثور است. خوشۀ قلائص در فاصلۀ 151 سال نوری از زمین قرار دارد و نزدیکترین خوشۀ باز ستاره ای به زمین است. این خوشه در موقعیت سر این گاو قرار داشته و ستاره الدبران نیز به عنوان چشم این گاو خشمگین در کنار همین خوشه دیده می شود(الدبران عضو خوشه نیست.) این خوشه قسمتی از دستۀ ستارگان متحرک ثوری می باشد. خوشۀ قلائص در حدود 300 تا 400 ستاره را در خود جای داده است. عمر این خوشه در حدود 625 میلیون سال تخمین زده میشود.

• اجرامی دیگر چون سحابی بازتابی IC353، سحابی نشری SH2 240، خوشۀ های باز ستاره ای NGC1647 و NGC1746 و NGC1807 وNGC1817 ، سحابی سیاره نما NGC1514، سحابی بازتابی و متغیر NGC1555، دو کهکشان NGC1410 و NGC1409 که نمونه ای از دو کهکشان در حال برخورد هستند، سحابی تمپل (Tempel) یا همان NGC1435

بارش شهابی مربوطه
دو بارش شهابی متعلق به این صورت فلکی است. بارش شهابی ثوری و بارش شهابی بتا-ثوری؛ اوج بارش شهابی ثوری در ماه نوامبر و اوج بارش شهابی بتا-ثوری در جولای و ژوئن است.

منابع:
کتاب صورتهای فلکی دکتر گری مکلر به ترجمۀ مهندس احمد دالکی
سایت های NASA، Astropixels، علم بازار، دانشنامۀ ستاره شناسی، انجمن نجوم ایران و بیگ بنگ

گردآورنده: پگاه سادات میرشفیعی